องค์ฌาน

 

องค์ฌานมี ๖ ประการคือ
๑) วิตก แปลว่า ความตริ หมายถึง การจรดหรือปักจิตลงไปในอารมณ์หรือยกจิตใส่ อารมณ์มีในปฐมฌาน ความกำหนดจิตนึกคิดองค์ภาวนาหรือก าหนดรูปกสิณ จิตก าหนด อยู่ได้ไม่คลาดเคลื่อน ในเวลานานพอสมควร
๒) วิจาร แปลว่า ความตรอง หมายถึงการฟั้น เคล้า หรือเอาจิตผูกพันกับอารมณ์มีในปฐมฌาน องค์ฌาน ๒ ข้อนี้ต่อเนื่องกัน คือ วิตกเอาจิตจรดไว้กับ อารมณ์ วิจารเอาจิตเคล้าอารมณ์นั้น เปรียบได้กับคนเอาภาชนะสาริดที่สนิมจับไปขัด วิตกเหมือนมือที่จับภาชนะไว้ วิจารเหมือนมือที่ถือแปรงขัดสีไปมา หรือเปรียบกับช่างปั้นหม้อ วิตกเหมือนมือที่กดไว้ วิจารเหมือนมือที่แต่งไปทั่วๆ

๓) ปีติ แปลว่า ความอิ่มใจ ดื่มด่ำ หรือเอิบอิ่ม หมายเฉพาะเอาปีติ ชนิดแผ่เอิบอาบซ่านไปทั่วสรรพางค์กาย ที่เรียกว่า ผรณาปีติ ปีติในฌานที่ ๑ และ๒ 

๔) สุข แปลว่า ความสุข หมายถึงความสาราญ ชื่นฉ่ า คล่องใจ ปราศจากความบีบคั้น หรือรบกวนใดๆ มีในฌานที่ ๑ ถึงที่ ๓ 

๕) อุเบกขา แปลว่า ความวางเฉย หรือความมีใจเป็นกลาง หรือแปลให้เต็มว่า ความวางทีดูเฉยดูอยู่ หมายถึง การดูอย่างสงบ ที่ประกอบด้วยปัญญา แต่ไม่ใช่ปัญญาเพื่อละกิเลส หรือดูตามที่เกิด ไม่ตกเป็นฝักฝ่าย ในกรณีของฌานไม่ติดค้าง แม้แต่ในฌานที่มีความสุขอย่างยอด และ ความหมายที่สูงขึ้นไปอีก หมายถึง วางทีดูเฉยในเมื่ออะไรทุกอย่างเข้าที่ดำเนินด้วยดี จัดเป็นองค์ฌานโดยเฉพาะของฌานที่ ๔ ความจริงอุเบกขามีอยู่ในทุกฌาน แต่ในขั้นต้นๆ ไม่เด่นชัดยังถูกธรรมที่เป็นข้าศึก เช่น วิตก วิจาร และสุข เป็นต้นข่มไว้ เหมือนดวงจันทร์ในเวลากลางวันถูกแสงจากดวงอาทิตย์ข่มไว้

๖) เอกัคคตา แปลว่า ภาวะที่จิตมีอารมณ์หนึ่งเดียว ได้แก่ ตัวสมาธินั่นเอง มีในฌาน ทุกขั้นโดย วิตก ระงับ ถีนมิทธะวิจารระงับ วิจิกิจฉาปีติระงับ พยาปาทนิวรณ์สุขระงับ อุทธัจจกุก กุจจนิวรณ์เอกัคคตา ระงับกามฉันทนิวรณ์